Vier jaar na de Brumadinho-ramp: de strijd voor gerechtigheid gaat door

‘Het was geen ongeluk. Een ongeluk kun je niet voorkomen.’ Het is precies vier jaar geleden dat de Brumadinho-dam in Brazilië instortte. De ramp veroorzaakte een tsunami van giftig mijnafval waardoor 272 mensen om het leven kwamen en natuur werd vernietigd. Het verhaal van Brumadinho wordt door milieu- en mensenrechtenactivist en journalist Carolina de Moura Campos verteld in The Illusion of Abundance, een door IUCN NL gesteunde documentaire. Vandaag vertelt ze ons over de strijd voor gerechtigheid voor de mensen van Brumadinho: ‘Mijnbouw is de ultieme uiting van het wereldwijde patriarchale systeem.’

Headerfoto: © The Illusion of Abundance

De Moura reisde in november met mensenrechtenadvocaat Danilo Chammas door Europa om te pleiten voor een krachtige en effectieve implementatie van de EU-richtlijn ‘corporate sustainability due diligence’. Deze richtlijn is in februari 2022 ingediend en verplicht grote bedrijven om mensenrechtenschendingen en milieuvervuiling in hun hele toeleveringsketen te voorkomen.

De voortdurende strijd voor gerechtigheid in Brumadinho

Vier lange jaren hebben de tragedie niet uit het dagelijkse leven in Brumadinho gewist. Verre van: het is onderdeel geworden van het leven van de inwoners van het kleine stadje in Minas Gerais, een staat in het zuidoosten van Brazilië. Vorig jaar beleefden mensen de ramp opnieuw toen hevige regenval de stad overspoelde en de geur van giftige metalen hun huizen weer binnendrong.

Vier mensen zijn nog steeds niet gevonden. Volgens de officiële cijfers kwamen 270 mensen om het leven op 25 januari 2019. Maar omdat twee slachtoffers zwanger waren, klopt dit aantal voor de inwoners van Brumadinho niet, vertelt De Moura, ‘Deze baby’s, die niet eens het recht hadden om geboren te worden, tellen we ook. In onze ogen zijn er 272 mensen overleden.’ De kans op meer slachtoffers onder de overlevenden ligt op de loer. De Moura: ‘Bloedonderzoek heeft uitgewezen dat de meeste mensen in de stad een verhoogd gehalte zware metalen in hun bloed hebben, dat boven de gezondheidslimieten uitkomt. Dit kan ziektes veroorzaken, terwijl onze publieke gezondheidszorg geen adequate behandeling biedt.’ Uit onderzoek is ook gebleken dat er in het gebied meer mensen aan angst of depressie lijden, vergeleken met het Braziliaanse gemiddelde^[1]The Brazilian Report. 2022. Brumadinho residents highly exposed to toxic metal, says study..

‘De milieuschade is vreselijk. De drinkwaterbron van veel mensen is vernield.’

Carolina de Moura Campos

Een droom die veranderde in een tragedie

De dam in Brumadinho bevatte giftig afval van de ijzerertsmijn Córrego do Feijão, 9 kilometer ten oosten van de stad. De eigenaar van de dam, Vale, is een van de grootste producenten van ijzererts en nikkel ter wereld en actief in 30 landen. Volgens De Moura waren moeders trots dat hun zoons voor zo’n groot bedrijf werkten: ‘voor hen was een droom die uitkwam.’

Het mijnbouwbedrijf was op de hoogte van problemen in de damconstructie^[2]El Jazeera. 2019. Vale failed to report problems before dam disaster: regulator.^[3]Reuters. 2020. Brazil’s Vale knew Brumadinho dam was unsafe as early as 2003: internal report. Volgens een rapport van Reuters wist Vale ook dat de dam een verhoogd risico liep om in te storten^[4]BBC. 2019. Vale ‘knew collapsed dam was at risk’, says report.. De mijnbouwmultinational en de Duitse veiligheidsinspecteur Tüv Süd zouden niet transparant zijn geweest over de werkelijke risico’s. In december 2022 kwam aan het licht dat booractiviteiten van het Nederlandse bodemonderzoeksbedrijf Fugro mogelijk het laatste zetje waren voor het doorbreken van de dam. Vale huurde aanvankelijk een Braziliaans bedrijf in dat een veiligere, duurdere methode gebruikte, maar besloot toch met Fugro in zee te gaan^[5]De Volkskrant. 2022. Beleggers straffen Fugro voor verontstelde betrokkenheid bij dodelijke dambreuk in Brazilië..

De ramp vond plaats rond lunchtijd: honderden mijnwerkers waren aan het eten toen de tsunami van modder hen overspoelde. ‘De familieleden van de slachtoffers zijn het symbool van kracht’, zegt De Moura. ‘Ze zoeken nog steeds naar vier mensen. Ze vechten nog steeds voor gerechtigheid en om het verhaal te vertellen zoals het is gebeurd, in plaats van wat de bedrijven zeggen: dat het een ongeval was. Het was geen ongeluk. Een ongeluk kun je niet voorkomen. En dit had voorkomen kunnen worden.’

Gevolgen voor het milieu

De instorting van de dam had ook grote gevolgen voor de natuur. Uit een analyse van WWF-Brazilië bleek dat ongeveer 125 hectare bos verloren is gegaan door het instorten van de dam^[6]WWF-Brazil. 2019. Dam burst in Brumadinho caused 125 hectares of forest loss.. De modderstroom van 11,7 miljoen kubieke meter giftig afval, waaronder ijzer, aluminium en koper, verspreidde zich over bijna 290 hectare^[7]Thompson et al. 2020. Severe impacts of the Brumadinho dam failure (Minas Gerais, Brazil) on the water quality of Paraopeba River. Bovenop de directe impact die de modderstroom had op biodiversiteit in het gebied, stroomde een deel ervan de Paraopeba-rivier in, waardoor ook ecosystemen stroomafwaarts werden aangetast.

Dit heeft niet alleen gevolgen voor de biodiversiteit, maar ook rechtstreeks voor de mensen in het gebied. De Paraopeba-rivier zorgde voor bijna 30% van het drinkwater voor 6 miljoen mensen. Dat is volgens De Moura niet meer het geval: ‘De milieuschade is vreselijk. De drinkwaterbron van veel mensen is vernield, ook van de inwoners van de stad Bello Horizonte. De rivier kan ons niet meer van schoon water voorzien.’

‘In onze ogen, als ecofeministen, is mijnbouw de ultieme expressie van het mondiale patriarchale systeem. Het lichaam van Moeder Aarde wordt met geweld en zonder toestemming uitgebuit.’

Carolina de Moura Campos

Uitbuiting van Moeder Aarde

Vrouwen hebben een belangrijke rol in de vereniging van de nabestaanden van de slachtoffers: 10 van de 11 bestuursleden zijn vrouw, terwijl zij nog meer moeilijkheden ondervinden. Als journalist begon De Moura haar loopbaan met milieukwesties, vervolgens werd ze door de onderwerpen waar ze aan werkt een mensenrechten- en genderactivist.

De Moura ervaart dat ze minder serieus wordt genomen als vrouw, bijvoorbeeld tijdens vergaderingen met Vale. ‘Ze waarderen niet wat we te zeggen hebben,’ zegt ze. ‘In onze ogen, als ecofeministen, is mijnbouw de ultieme uiting van het mondiale patriarchale systeem. Het lichaam van Moeder Aarde wordt met geweld en zonder toestemming uitgebuit. De vergelijking van het lichaam van een vrouw met het lichaam van Moeder Aarde in relatie tot dit soort geweld is krachtig. Ik voel het in mijn eigen lichaam.’

‘Het cruciaal dat Europese bedrijven in het land waar ze gevestigd zijn verantwoordelijk worden gehouden voor hun activiteiten op andere plekken in de wereld.’

Carolina de Moura Campos

Europese bedrijven moeten verantwoordelijkheid nemen

Volgens De Moura lopen meer dammen in Brazilië gevaar. ‘Het is belangrijk dat de mensen die verantwoordelijk zijn juridisch worden vervolgd. Vale betaalde families van de slachtoffers een compensatie, maar geld is niet het probleem: Vale neemt dit soort bedragen gewoon op in hun budget. Straffeloosheid leidt alleen maar tot meer misdaden.’

Onderdeel van haar werk is het monitoren van de bedrijven die plannen hebben om nieuwe mijnbouwprojecten in het gebied te starten. ‘We dachten dat na de tragedie van 2019 de houding van de overheid en bedrijven zou veranderen. Maar het werd erger. Autoriteiten in de regio geven nog steeds vergunningen aan dubieuze bedrijven met plannen die de watervoorziening van duizenden mensen bedreigt. Er kwam een nieuwe wet, maar bedrijven betalen simpelweg een boete en gaan door met het in gevaar brengen van hun werknemers, de mensen in de omgeving en ecosystemen.’

De Moura had meerdere redenen om het verhaal van Brumadinho in Europa te vertellen. ‘Er zijn maatschappelijke organisaties in Europa, zoals IUCN NL, die belangrijk werk doen. In Latijns-Amerika hebben we de steun van deze organisaties nodig. Bovendien is het belangrijk dat een grote groep mensen weet wat er gebeurt. Maar bovenal is het cruciaal dat Europese bedrijven in het land waar ze gevestigd zijn verantwoordelijk worden gehouden voor hun activiteiten op andere plekken in de wereld.’

Ze gelooft nog steeds in gerechtigheid: ‘We gaan het nooit vergeten. Wat er is gebeurd is nu onderdeel van ons. De gedeelde pijn brengt ons samen en helt ons te vechten voor sociale en juridische rechtvaardigheid. Het is een hulpmiddel om onszelf te helen.’

Ondersteunen van natuurbeschermers

In veel landen hebben milieu- en mensenrechtenactivisten steeds minder ruimte om zich uit te spreken. Hun werk wordt in toenemende mate belemmerd doordat ze worden bedreigd, gecriminaliseerd en hen met geweld het zwijgen wordt opgelegd.

IUCN NL werkt samen met partnerorganisaties over de hele wereld om deze activisten te ondersteunen. Zo werken we via het Forests for a Just Future-programma aan het waarborgen van de bewegingsvrijheid en de veiligheid van natuurbeschermers. Een onderdeel hiervan is het pleiten voor bindende wet- en regelgeving op verschillende niveaus.