IUCN Rode Lijst: zoetwatervissen laten groeiende impact van klimaat op soorten zien

Dubai, Verenigde Arabische Emiraten, 11 december 2023 (IUCN) – Klimaatverandering bedreigt een groeiend aantal soorten, van Atlantische zalm tot soepschildpadden, zo blijkt uit de vandaag gepubliceerde update van de IUCN Rode Lijst van Bedreigde Soorten™. De update werd vandaag gepresenteerd op de COP28, de klimaatconferentie van de VN in de Verenigde Arabische Emiraten. De Rode Lijst-update bevat de eerste wereldwijde beoordeling van zoetwatervissen en benadrukt de impact van illegale houtkap en handel op mahonie. Natuurbeschermingsinspanningen hebben met succes de populaties van twee antilopesoorten behoed voor uitsterven, maar veranderende klimaatomstandigheden kunnen hun toekomst ondermijnen.

Headerfoto: Atlantische zalm © IPG Gutenberg UK Ltd from Getty Images

Op de IUCN Rode Lijst staan nu 157.190 soorten, waarvan er 44.016 met uitsterven worden bedreigd.

“Klimaatverandering bedreigt de diversiteit van het leven op onze planeet en ondermijnt het vermogen van de natuur om in de basisbehoeften van de mens te voorzien”, zegt Dr. Grethel Aguilar, Director General van IUCN. “Deze update van de IUCN Rode Lijst benadrukt de sterke relatie tussen de klimaatcrisis en de biodiversiteitscrisis, die gezamenlijk moeten worden aangepakt. De achteruitgang van soorten is een voorbeeld van de ravage die wordt aangericht door klimaatverandering. We kunnen die stoppen met urgente, ambitieuze maatregelen om de opwarming onder de 1,5 graden Celsius te houden.”

“De update van de IUCN Rode Lijst van vandaag laat de kracht zien van gecoördineerde lokale, nationale en internationale natuurbescherming. Succesverhalen zoals dat van de algazel (Oryx dammah) laten zien dat natuurbescherming werkt. Om zeker te zijn dat de resultaten van natuurbeschermingsmaatregelen duurzaam zijn, moeten we de nauw verbonden klimaat- en biodiversiteitscrises daadkrachtig aanpakken,” aldus Razan Al Mubarak, President van IUCN.

De status van zoetwatervissen wereldwijd

De update van vandaag vormt de afronding van de eerste uitgebreide beoordeling van zoetwatervissoorten wereldwijd. Hieruit blijkt dat 25% (3.086 van de 14.898 beoordeelde soorten) met uitsterven wordt bedreigd. Tenminste 17% van de bedreigde zoetwatervissoorten wordt beïnvloed door de gevolgen van klimaatverandering, zoals de daling van het waterpeil, de stijging van de zeespiegel die ervoor zorgt dat meer zeewater rivieren in stroomt, en de verschuiving van seizoenen. Daar komen bedreigingen door vervuiling (57% van de zoetwatervissoorten die met uitsterven bedreigd worden), dammen en waterwinning (45%), overbevissing (25%) en invasieve soorten en ziekten (33%) bij. Zo is de status van de Brycinus ferox die voor komt in het Turkana-meer – een economisch belangrijke soort in Kenia – op de IUCN Rode Lijst van ‘Niet bedreigd’ naar ‘Kwetsbaar’ gegaan als gevolg van overbevissing, aantasting van het leefgebied door klimaatverandering en dammen die ervoor zorgen dat er minder zoet water het meer instroomt.

“Zoetwatervissen vormen meer dan de helft van alle bekende vissoorten ter wereld, een enorm aantal aangezien zoetwaterecosystemen slechts 1% van de globale aquatische habitat uitmaken. Deze soorten maken integraal deel uit van het ecosysteem en zijn van vitaal belang voor de veerkracht ervan. Dit is essentieel voor de miljarden mensen die afhankelijk zijn van zoetwaterecosystemen en de miljoenen mensen die voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn van visserij. Ervoor zorgen dat zoetwaterecosystemen goed worden beheerd, vrij kunnen blijven stromen met voldoende water, en een goede waterkwaliteit behouden, is essentieel om de achteruitgang van soorten een halt toe te roepen en om te zorgen voor voedselzekerheid, levensonderhoud en economieën in een klimaatbestendige wereld,” aldus Kathy Hughes, Co-Chair van de Freshwater Fish Specialist Group van IUCN SSC.

De status van de Atlantische zalm (Salmo salar) is achteruitgegaan van ‘Niet bedreigd’ naar ‘Bijna Bedreigd’. Nieuw bewijs geeft aan, dat de wereldwijde populatie tussen 2006 en 2020 met 23% is afgenomen. Atlantische zalm komt nu nog slechts voor in een klein deel van de rivieren in Noord-Europa en Noord-Amerika waar de vis een eeuw geleden leefde. Dat komt door verschillende bedreigingen tijdens hun langeafstandsmigraties tussen zoetwater- en mariene biotopen. Klimaatverandering heeft invloed op alle fasen van de levenscyclus van de Atlantische zalm. Het beïnvloedt de ontwikkeling van jonge zalm, vermindert de beschikbaarheid van prooidieren en zorgt ervoor dat invasieve uitheemse soorten hun verspreidingsgebied kunnen uitbreiden. Dammen en andere barrières blokkeren de toegang tot paaigronden en voedselgebieden, terwijl watervervuiling en sedimentatie, voornamelijk door houtkap en landbouw, leiden tot een hogere sterfte onder jonge zalm. Voortplanting met ontsnapte gekweekte zalm bedreigt veel wilde populaties en kan hun vermogen om zich aan te passen aan klimaatverandering verzwakken. Sterfte door zeeluizen (Lepeophtheirus salmonis) uit zalmkwekerijen is ook zeer zorgwekkend. Een belangrijke toenemende bedreiging is de invasieve roze zalm (Oncorhynchus gorbuscha), die zich snel verspreidt over Noord-Europa.

Soepschildpadden in het midden en oosten van de Stille Oceaan met uitsterven bedreigd

De populaties van de soepschildpad (Chelonia mydas) in het centrale deel van de Stille Zuidzee en het oostelijke deel van de Stille Oceaan krijgen op de vandaag gepubliceerde Rode Lijst-update respectievelijk de status ‘Bedreigd’ en ‘Kwetsbaar’. Klimaatverandering vormt een groeiende bedreiging voor soepschildpadden in hun hele levenscyclus. Hogere temperaturen leiden tot een lager broedsucces. Ook lopen nesten het risico overspoeld te worden door de stijgende zeespiegel en de kans dat jonge schildpadden verdrinken wordt groter. Verder zijn de zeegrassen die soepschildpadden eten gevoelig voor opwarming van de oceaan en veranderingen in stromingen door extreem weer. Een belangrijke oorzaak van de sterfte van soepschildpadden in deze regio’s is de onbedoelde bijvangst in de visserij. De aantallen zijn ook afgenomen doordat mensen soepschildpadden en hun eieren meenemen voor eigen consumptie of om te verkopen op markten.

Successen op het gebied van natuurbehoud: de algazel en de saiga-antilope

De algazel (Oryx dammah) is op de IUCN Rode Lijst van ‘Uitgestorven in het wild’ naar ‘Bedreigd’ gegaan, dankzij inspanningen om de soort in Tsjaad te herintroduceren. Deze antilope, die ooit veel voorkwam in de Sahel-regio van Afrika, verdween aan het einde van de jaren ‘90 uit het wild. Steeds intensievere stroperij met moderne vuurwapens en motorvoertuigen, plus elk decennium extreme droogte, leidde tot het verdwijnen van de soort in de twintigste eeuw. Ook vandaag de dag wordt het dier nog veel gestroopt voor levensonderhoud en handel vanwege de grote armoede en voedselonzekerheid in de regio. Na een langlopend internationaal project heeft de algazel zich nu weer in het wild gevestigd. Tenminste 140 volwassen exemplaren lopen vrij rond in het Ouadi Rimé-Ouadi Achim Faunareservaat in Tsjaad en er werden tot 2021 maar liefst 331 kalveren geboren. De volledige steun van de nationale autoriteiten en lokale gemeenschappen heeft een essentiële rol gespeeld in het succes van het project. Het voortbestaan van de soort blijft afhankelijk van de voortdurende bescherming tegen stroperij. Klimaatverandering in de Sahel blijft een mogelijke bedreiging voor de toekomst van de algazal.

De Rode Lijst-status van de saiga of saiga-antilope (Saiga tatarica), die leeft in Kazachstan, Mongolië, Rusland en Oezbekistan, is verbeterd van ‘Ernstig bedreigd’ naar ‘Bijna bedreigd’. De populatie in Kazachstan, waar 98% van alle saiga’s leeft, is tussen 2015 en 2022 met 1.100% toegenomen en bedroeg in mei 2022 1,3 miljoen. De soort is erg gevoelig voor uitbraken van ziektes en had te kampen met massale sterftes in 2010, 2011, 2015 en 2016. Het hoge sterftecijfer in 2015 werd vermoedelijk veroorzaakt door abnormaal hoge temperaturen en vochtigheid, omstandigheden die naar verwachting vaker zullen voorkomen als gevolg van de klimaatverandering. In combinatie met groeiende aantallen vee, waardoor de kans op ziekteoverdracht toeneemt, blijft het risico op toekomstige ziekte-uitbraken hoog. Stroperij voor hoorns en vlees veroorzaakte ook een grote achteruitgang van de saiga. De verbeterde status is het resultaat van uitgebreide maatregelen tegen stroperij, samen met voorlichtingsprogramma’s, opleiding van douanepersoneel en grenswachten en acties tegen illegale verkoop in de landen waar de saiga-producten verkocht worden. Voortdurende handhaving van antistropersmaatregelen en handelscontroles is dus belangrijk om de situatie onder controle te houden.

“De algazel is het vierde grote zoogdier dat in de afgelopen 100 jaar met succes is geherintroduceerd in het wild. Het succes van dit project en het spectaculaire herstel van de saiga zijn het resultaat van een strategische visie, een sterke betrokkenheid en investeringen vanuit de overheid, technische ondersteuning van ngo’s en wetenschappelijke experts, en samenwerking met lokale gemeenschappen,” aldus Dr David Mallon, Co-Chair van de IUCN SSC Antilope Specialist Group.

Aanhoudende vraag naar grootbladige mahonieboom vormt bedreiging

Grootbladige mahonie (Swietenia macrophylla), een van ’s werelds meest gewilde houtbomen voor commerciële doeleinden, is op de IUCN Rode Lijst van Kwetsbaar naar Bedreigd gegaan. Uit nieuwe informatie blijkt dat de populatie in Midden- en Zuid-Amerika de afgelopen 180 jaar met minstens 60% is afgenomen als gevolg van de niet-duurzame oogst van dit waardevolle hout en de uitbreidende landbouw en verstedelijking in de tropische bossen waar het mahoniehout groeit. Mahoniehout is populair in de VS, West-Europa en China voor het maken van hoogwaardige meubels, fineer, decoratieve voorwerpen en muziekinstrumenten. Ondanks de bescherming door nationale en internationale wetgeving en gezamenlijke inspanningen van alle landen waar de boom voorkomt, gaat de illegale houtkap en handel door vanwege deze grote vraag. Er zijn dringend meer middelen nodig om beschermde gebieden te beheren en de illegale houthandel aan te pakken. Modellen tonen aan dat klimaatverandering een deel van het huidige leefgebied van de grootbladige mahonie ongeschikt zal maken.