Ontbossing voor groene energie, een contradictie in terminis

De wereld schakelt van fossiele brandstoffen over op schone energie, maar het delven van de mineralen die nodig zijn voor zonnepanelen, windmolens en accu’s is destructief voor ecosystemen en lokale gemeenschappen. Kan het anders? ‘De mijnbouwbedrijven beginnen nu opnieuw, en ook nog eens met een groen jasje aan – ze graven immers voor de energietransitie! Maar ze opereren nog volledig volgens het oude, koloniale systeem.’ Vice Versa gaat op onderzoek uit.

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen in de special ‘Luister, een nieuw geluid!’ van journalistiek platform Vice Versa over de Power of Voices partnerschappen.

Tekst: Marc van Dijk. Headerfoto: Nickel mining on Sulawesi, (c) Stephanie Broekarts/IUCN NL

De wereld schakelt in hoog tempo over van fossiele brandstoffen op schone energie. Om de CO₂-doelen te halen, in de hoop klimaatverandering te beperken, kan dat niet snel genoeg gaan, maar de snelle transitie leidt ook tot een nieuwe goudkoorts: de mondiale zucht naar mineralen – nodig voor de productie van zonnepanelen, accu’s en eigenlijk alles wat met elektra en digitale techniek te maken heeft, van kabels en windturbines tot elektrische auto’s, computers, telefoons, tablets en andere schermen. Het gaat onder meer om kobalt, nikkel, lithium, koper, bauxiet en mangaan.

Isabelle Geuskens, specialist Just Energy Transition bij Milieudefensie, ziet dat er aan de lopende band ‘slechte deals’ worden gesloten over belangrijke natuurgebieden wereldwijd. 

‘De mining boom, waar we al middenin zitten, maar die zich nog verder zal verhevigen in de komende jaren, leidt tot extremen’, zegt ze. ‘Er is belangrijke internationale wet- en regelgeving in de maak, zoals de critical raw materials act in de Europese Unie. Het is helaas onwaarschijnlijk dat daarin de juiste keuzes worden gemaakt, terwijl er veel van afhangt voor de komende decennia.’

Mensenrechtenschendingen en milieuschade

Er zijn voorbeelden van verantwoorde mijnen, maar die zijn erg zeldzaam. ‘De hoofdmoot’, zegt Geuskens, ‘is het andere uiterste: mijnbouwbedrijven zien hun kans schoon om opnieuw roofbouw te plegen in arme landen die onder schulden en zwakke bestuursculturen gebukt gaan. 

‘De mijnbouwbedrijven hebben al decennialang geen goede reputatie, door de vele mensenrechtenschendingen en milieuschade die ze veroorzaken, onder andere in bosgebieden. Nu kunnen ze opnieuw beginnen, ook nog eens met een groen jasje aan – ze graven immers voor de energietransitie! Maar ze opereren nog volledig volgens het oude, koloniale systeem. 

‘Grootverbruikers van energie, zoals de Verenigde Staten, zijn als de dood dat China alle bronnen inpikt – het heeft al een groot deel van de hernieuwbare keten in handen. Europa is er ook beducht op en is vooral bezig de eigen energiebehoefte voorop te stellen.’

Zonder radicale bijsturing dreigen we definitief in oude patronen te verzanden. ‘De wereld is verdeeld volgens de logica van de fossiele brandstoffen’, vervolgt Geuskens. ‘Wie daarin bovenaan staat, zoals de VS, is een wereldmacht. Dat gaat nu kantelen: wie krijgt de wereld van de duurzame energie in handen? Dat zijn in hoge mate de landen die deze mijnen beheersen – en dus worden er agressief deals gesloten, om rivalen te snel af te zijn. 

‘Terwijl veel vragen die de mijnbouw oproept een brede visie vergen, en dat vergt tijd en aandacht. Vragen als: hoe gaan we de mijn runnen, respecteren we alle mensenrechten en wat is de impact op gemeenschappen, en specifiek op vrouwen daarbinnen? Hoe beschermen we de natuur tijdens de mijnbouw? Is er grondig natuurherstel na de exploitatie? 

‘Wat vindt de lokale bevolking ervan, en hoe profiteert het land waarin de mijn ligt ook van de gedolven bodemschatten voor de eigen transitiebehoeften, of wordt alles simpelweg geëxporteerd naar het Westen en blijft de lokale bevolking verstoken van schone energie? Maar door de run op mineralen dreigt een systeem als dat van de fossiele industrie zich te herhalen: een kolonialistisch-kapitalistisch roofmechanisme dat de wereld over trekt.’

Dat proces gaat dus ten koste van de bevolking elders, stelt Geuskens, vaak lokale en inheemse gemeenschappen die opnieuw gedwongen worden in een soort opofferingsgebieden te veranderen, voor de rijke landen. ‘Met ook een zware impact op vrouwen en meisjes – we zien dan ook dat veel gemeenschappen in opstand komen, en vrouwen spelen daarin een leiderschapsrol.’

Grootschalige ontbossing

Helaas gaan veel regeringen van relatief arme landen makkelijk mee in deals die voor hen heel ongunstig zijn. ‘Die landen’, zegt Geuskens, ‘hebben vaak hoge schulden en ze zitten vast aan handelsafspraken, wat hun onderhandelingspositie verzwakt. Om schulden af te kunnen betalen, gaan ze ermee akkoord dat veel van hun grondstoffen naar het buitenland verdwijnen, met vooral de multinationals als winnaars.’ 

‘Voor mijnbouw vindt vaak grootschalige ontbossing plaats, en de verwerking van de mineralen kost enorm veel fossiele energie’

Mark van der Wal – IUCN NL

‘Vergeet niet’, zegt ecoloog Mark van der Wal van natuurbeschermingsorganisatie IUCN NL, op zijn beurt, ‘dat de ecologische schade na de mijnbouw nog schrikbarend lang kan doorgaan – denk maar aan onze eigen voorbeelden, zoals met de gasvelden in Groningen en met de kolenmijnen Limburg. 

‘Als de mijn gesloten is, begint het vaak pas echt: gezondheidsklachten bij mijnwerkers en bij mensen in de omgeving, onherstelbare schade aan de natuur. Daarnaast vindt voor mijnbouw vaak grootschalige ontbossing plaats, en kost de verwerking van de mineralen enorm veel fossiele energie.’

Vice Versa special

In een nieuwe special schenkt journalistiek platform Vice Versa aandacht aan de Green Livelihoods Alliance (GLA). De GLA is een samenwerking van zes ngo’s, waaronder IUCN NL, die werkt aan het duurzaam en inclusief beheer van tropische bossen, om ontbossing, mensenrechtenschendingen en klimaatverandering te bestrijden, en om lokale bestaansmiddelen te waarborgen.

Andere artikelen uit de special

• Dit is hoe de economie van de Amazone eruit komt te zien
• Het partnerschap, een platform, een springplank – dubbelinterview met GLA-partners uit Oeganda